Deterjanların, yaşamımızda ne kadar büyük ölçüde katkıda bulunduğunu birçok yerde görebiliriz. Evde, işyerlerimizde, laboratuarlarımızda, hastanelerimizde vazgeçilmezlerimiz olmuşlardır. Bu yazımızda; dikkatli yaklaşılmadığı takdirde, çevreye, dolayısıyla bizlere büyük zararlar verebilecek bu dostlarımızın, düşman rol oynayabilecekleri, insan sağlığına olumsuz etkileri olabileceği konusu üzerinde duracağız.
Deterjan kir sökücü demektir. Sabun hariç kullanılan tüm temizleyiciler deterjan sınıfında yer almaktadırlar. Deterjanlar doğal halde bulunmayan, yapay olarak elde edilen temizlik maddeleridir. Sabunlarla deterjanların yapıları ve temizleme özellikleri birbirine benzemesine rağmen, birbirinin aynısı değiller. Sabunlar, sert sularda bulunan kalsiyum ve magnezyum iyonlarıyla, suda çözünmeyen maddeler oluşturdukları için etkili bir temizlik meydana getirmiyorlar. Deterjanlar, sabunların etkili olamadıkları sert ve asitli sularda da temizleme işlevini yerine getirirler.
Deride koruyucu kısımlar var. Sabunlar ve deterjanlar makro moleküller olduklarından, bu koruyucu kısımlar, bu maddelerin deri içine girmesini engellerler. Yalnız bu koruyucu kısımlar ergenlik çağına kadar yeterli gelişmezler. Rast gele alınan ucuz, kalitesiz deterjanlar çocuklarda rahatsız edici alerjik hastalıklara sebep olmaktadır. Deterjanların deriyle temasında, kızarıklık, yanma, kaşınma hissi gibi etkiler meydana gelmektedir. Cilt üzerinde egzama ve mantar gibi hastalıklara sebep olmaktadır.
Besin kap,tabak ve bardakların temizleme işleminde kullanılan deterjanların, yetersiz durulama sonucunda tamamıyla gitmedikleri, kalan deterjan zerrelerin insan sağlığına özellikle sindirim sistemine büyük oranda zarar verdikleri basın ve bazı diğer kuruluşların yayınlarında sık sık görmekteyiz. Toplu yemek servisinin olduğu yerlerde suyla durulama yeterli yapılamadığı için bu büyük bir sıkıntıdır.
Deterjanlar, suda çözünmüş halde bulunan oksijeni azaltır. Deterjanların bu olumsuz etkisi, suların kendi kendilerini arıtma kabiliyetlerini sınırlamaktadır. Yoğun yerleşim bölgelerde, göllere ve denizlere aşırı deterjan karışması sonucunda yosunlar ve algler aşırı büyüyerek kirli ortamlar oluşturuyorlar. Suda yaşayan canlıların toplu ölümlerinde, deterjanların bu olumsuz etkisi fazladır.
Deterjanların saklanması aşamasında, deterjanlardan kaynaklanan istenmeyen olayların olduğunu söylemeden geçmek eksik ve yanlış olur. Deterjanlar kendi ambalajından alınıp, boşalan yiyecek ve içecek kaplarından saklandığında çocuklar için oldukça tehlikeli ortamlar oluşturuyor. Bu durum katı ve sıvı deterjanlarda görülmesine rağmen, sıvı deterjanlarda daha sıklıkta görülür. Katı deterjanları, çocuklar şeker tozu ve yemek tuzuyla karıştırıyorlar. Sıvı deterjanların gazlı içecek kutularda saklandığında çocukların ilgisini çekmektedir. İçecek sanıp içiyorlar. ABD de yılda 5000 kişinin üzerinde deterjan içimi olgusuyla karşılaşıyor. Bu olguların çoğu beklendiği gibi çocuklardır. Yaptığım literatür çalışmasında ülkemiz için yapılmış böyle bir çalışmaya rastlamadım. Amerikan nüfusu 300 milyon, ülkemizin nüfusu 70 milyon olarak düşünüldüğünde, ülkemizde bu oran 1200 dür.
Deterjan içimi vakalarıyla karşılaşan doktorlar, “kişinin ağzında yuttuğu maddenin kalıntıları varsa söz konusu kişi hemen tükürsün, sakın kusmasın” diye uyarılarda bulunuyorlar. Maddenin kusturulması esnasında yutulan madde güçlü asit içeriyorsa, madde çıkarken ağız ve boğazda hasar meydana gelebilir. Bu tür vakalarda, rahatsızlık belirtileri olmasa dahi mutlaka hastaneye başvurulması gerekir. Hastaneye giderken, yuttuğu maddeyi teşhis için kutunun da mutlaka yanlarında götürülmesi gerekir.
Deterjanlarla temizlik yapılırken de dikkatli olunması gerekir. Temizlik esnasında, temizleyicilerin içeriğini oluşturan klor, asit ve baz gibi kolay buharlaşan maddelerin solunması nefes yollarında tahrişe neden olabilir. Bu tür temizleyicilerle çalışırken, çalışma ortamı bol bol havalandırılmalı, yoğun buhar olduğu durumlarda temizliğe bir süre ara verilmelidir.
Deterjanlar temizlik işlerimizi kolaylaştıran maddelerdir. Yanlış kullanımlarında sağlığımıza olumsuz etkileri olduğu bir gerçektir. Deterjansız temizlik çalışmaları henüz istenilen sonuçları tam vermediğine göre, deterjanlar bir süre daha temizleme aracı olarak yardımcılarımız olacaklardır. Uyarıları dikkate alıp bu maddeleri kullandığımızda herhangi bir sıkıntı olmayacaktır.
